Wadowicki kahał

Karol Wojtyła urodził się i dorastał w Polsce, która kontynuowała tradycje Rzeczypospolitej wielu narodów, kultur i religii. Ludność żydowska stanowiła ok. 10 proc. ogółu ludności kraju. Wspomnienie tego aspektu „jagiellońskiego wymiaru polskości” Jan Paweł II zawarł w swojej książce „Pamięć i tożsamość”: „Niezmiernie ważnym czynnikiem etnicznym w Polsce była także obecność Żydów. Pamiętam, iż co najmniej jedna trzecia moich kolegów w szkole powszechnej w Wadowicach to byli Żydzi. W gimnazjum było ich trochę mniej. Z niektórymi się przyjaźniłem. A to, co u niektórych z nich mnie uderzało, to był ich polski patriotyzm”.

Historia osadnictwa żydowskiego na ziemi wadowickiej liczyła kilkaset lat, jednak pierwszym Żydem, który osiedlił się w Wadowicach, był Baruch Thieberg, uczestnik powstania styczniowego i uciekinier z terenów zaboru rosyjskiego. Stało się to jeszcze przed rokiem 1867, w którym to równouprawniono Żydów w Austro-Węgrzech i zniesiono zakaz osiedlania się przez nich w Wadowicach. Kahał, czyli gminę żydowską, utworzono w Wadowicach już w 1869 r., kirkut założono w 1882 r., a synagogę wybudowano w latach 1885–1889.

Wadowicki kahał został utworzony w przeważającej części przez Żydów pochodzących z miast silnie zgermanizowanego Śląska Cieszyńskiego, ale z czasem zdominowali go mówiący po polsku lub w jidysz ortodoksyjni Żydzi, wśród których popularny był chasydyzm. Zgodnie z zatwierdzonym w 1897 r. statutem do wadowickiego kahału należeli także Żydzi zamieszkujący 28 okolicznych wsi.

Ludność żydowską zamieszkującą wsie powiatu stanowili głównie sklepikarze i karczmarze, z kolei struktura społeczności żydowskiej w mieście była odmienna. W latach 30. większość wadowickich Żydów utrzymywała się z handlu i rzemiosła, wykonywała wolne zawody lub była zatrudniona jako pracownicy umysłowi. Do Żydów należało wiele zlokalizowanych w centrum miasta nieruchomości, m.in. kamienica Chiela Bałamutha, w której urodził się i aż do 1938 r. mieszkał Karol Wojtyła.

W Wadowicach działały liczne żydowskie organizacje społeczne, charytatywne, kulturalne oraz sportowe, m.in. założony w 1926 r., mający inteligencki i integracyjny charakter Żydowski Dom Ludowy czy osadzony w nurcie syjonistycznym Związek Sportowy Makkabi-Arie i organizacja skautowa Haszomer Hadati. Jedną z prężniej działających organizacji był Oddział Związku Żydów Uczestników Walk o Niepodległość Polski, którego niektórzy członkowie zrzeszeni byli także w Związku Legionistów Polskich.

Wadowiccy Żydzi licznie angażowali się w działalność na rzecz odzyskania niepodległości przez Polskę. Jednym z Żydów działających w pierwszej na ziemi wadowickiej organizacji niepodległościowej – założonym przez uczniów gimnazjum „Związku Promienistych” – był Wilhelm Kluger, późniejszy prawnik, oficer Wojska Polskiego i przewodniczący wadowickiego kahału, ojciec Jerzego – przyjaciela Karola Wojtyły.

Symbolem oddania wadowickich Żydów sprawie polskiej stał się syn lekarza wojskowego dr. Samuela Tauba por. Henryk Taub, który poległ w 1919 r. jako oficer 12 Pułku Piechoty, walcząc z Czechami w obronie Śląska Cieszyńskiego. Po przyłączeniu Zaolzia do Polski w 1939 r. ciało por. Henryka Tauba przeniesiono na kirkut w Wadowicach. Jego uroczysty pogrzeb, z pełnym ceremoniałem wojskowym, stał się wielką manifestacją patriotyczną.

Rafał Dyrcz, naczelnik Oddziałowego Archiwum IPN w Krakowie

miasto wielu religii